Diagnoza funkcji poznawczych (inaczej nazywane procesami poznawczymi) to procesy polegające na przetwarzaniu informacji o otoczeniu w układzie nerwowym oraz odpowiadaniu na te informacje za pomocą reakcji (zachowania). Są one obiektem badań takich dziedzin jak psychologia poznawcza czy kognitywistyka. Główny podział tychże funkcji opiera się na mierzeniu ich złożoności: funkcje, czy też procesy poznawcze dzielimy na procesy elementarne oraz złożone. Elementarne procesy poznawcze polegają na odbieraniu, przetwarzaniu, interpretowaniu oraz przechowywaniu informacji. Wyróżniamy wśród nich uwagę, percepcję, pamięć, kontrolę poznawczą oraz funkcje wykonawcze. Uwaga to selekcjonowanie odebranych z otoczenia informacji, percepcja to ich odbieranie, pamięć to inaczej przechowywanie informacji. Kontrola poznawcza jest niczym innym jak kontrolowaniem przebiegu procesów poznawczych. Funkcje wykonawcze zaś służą inicjowaniu aktywności celowej jako odpowiedź na złożone i świadome reakcje organizmu. Rozróżniamy również funkcje ekspresyjne procesów poznawczych, które uważane są za wynik aktywności procesów poznawczych (na przykład mówienie, pisanie, rysowanie, gesty). Niektóre klasyfikacje dopuszczają również wyobraźnię jako część elementarnych procesów poznawczych. Z kolei złożone procesy poznawcze to myślenie i język.
Zaburzenia funkcji poznawczych mają negatywny wpływ na funkcjonowanie osób ich doświadczających. Ich niekorzystny wpływ może być obserwowany zarówno w życiu zawodowym (zaburzenia kognitywne), jak i prywatnym (na przykład zaburzenia poznawcze występujące w schizofrenii). Mogą one występować u każdego, bez względu na wiek, jednakże najczęściej dotykają one osób w podeszłym wieku oraz dzieci.
Istnieje wiele potencjalnych przyczyn zaburzeń funkcji poznawczych, jak na przykład problemy natury psychiatrycznej (m. in. depresja, zespoły urojeniowe), choroby neurologiczne (np. choroba Alzheimera), przebyte urazy głowy czy też zażywanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, dopalacze, alkohol).
Zaburzenia poznawcze w obrębie uwagi to najczęściej problemy z koncentracją, nadmierna lub niedostateczna przerzutność uwagi czy też nadmierne rozpraszanie uwagi. Z kolei zaburzenia procesów pamięciowych dzielimy na ilościowe (hiper-/hipomnezja, amnezja) oraz jakościowe (złudzenia pamięciowe, konfabulacje, kryptomnezja). Pacjenci dotknięci zaburzeniami spostrzegania mogą doświadczyć między innymi iluzji (złudzeń), omamów (halucynacji), zaburzeń psychosensorycznych (parahalucynacji), depersonalizacji czy też derealizacji. Do zaburzeń funkcji poznawczych zaliczamy również zaburzenia w obrębie myślenia, takie jak między innymi rozkojarzenie myślenia, myśli obsesyjne (natrętne, niepożądane myśli) oraz różnego rodzaju urojenia (np. prześladowcze, somatyczne, erotyczne, wielkościowe).
Wśród obecnie dostępnych metod badań zaburzeń funkcji poznawczych umożliwiających prawidłową diagnozę wyróżnia się:
- skalę inteligencji Wechslera oraz test Ravena – badanie ogólnej sprawności intelektualnej,
- AVLT (Auditory-Verbal Learning Test) – powtarzanie listy 15 słów wraz z próbą swobodnego przypominania,
- test fluencji słownej – zdolność płynnego wypowiadania słów rozpoczynających się od konkretnej głoski,
- test płynności Chicago – wymienianie rzeczowników w liczbie pojedynczej rozpoczynających się na konkretną literę alfabetu,
- Tower of London – układanie pożądanego wzoru z paciorków na prętach.
Psychoterapia indywidualna, na której są przeprowadzane testy diagnozujące pomaga w postawieniu właściwej diagnozy, która to w dalszym procesie leczenia pomaga ustalić tok rehabilitacji funkcji poznawczych. Rehabilitacja ta opiera się na ćwiczeniu funkcji poznawczych, pomagając w powrocie do pełnej sprawności.