W ostatnich latach coraz częściej w mediach i debacie społecznej pojawia się temat autyzmu. Powstają liczne grupy wsparcia, samopomocy oraz inne rodzaje stowarzyszeń, mające na celu pomoc w radzeniu sobie z trudnościami, które wiążą się z autyzmem, w mediach społecznościowych często pojawiają się uświadamiające posty, czy wyznania rodziców dzieci z autyzmem, a niektóre sklepy organizują „niebieskie dni”, podczas których wyciszają muzykę oraz przygaszają jaskrawe oświetlenie. Jednak czym dokładnie jest ten „autyzm” i z czym to się wiąże?
Na samym początku należy zaznaczyć, że powinno odchodzić się od pojęcia „autyzm”. Oczywiście, w języku popularnym ten termin jest jak najbardziej obecny; by być jednak ścisłym powinniśmy używać terminu „zaburzenia ze spektrum autyzmu (z angielskiego .- autism spectrum disorder, ASD). Zmiana ta wynika z kilku powodów: po pierwsze, kiedyś dzielono „autyzm” na autyzm typowy, atypowy oraz zespół Aspergera (który to miał być lżejszą postacią autyzmu). Brakowało jednak naprawdę ścisłych kryteriów, które miałyby klasyfikować dziecko do którejś z tych kategorii, wiele zależało od wieku rozpoczęcia diagnozy oraz od samej opinii psychologów i psychiatrów. Z tego powodu osoby zajmujące się tym zagadnieniem zrezygnowały z tego podziału – został wprowadzony więc duży dział zaburzeń nazwany zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Kolejną przesłanką do zaniechania tego podziału jest dalej nie do końca poznana przyczyna występowania tych zaburzeń – sugeruje się, iż obejmuje ona wiele czynników wspólnych zarówno dla autyzmu, jak i zespołu Aspergera: genetycznych, infekcyjnych, metabolicznych, okołoporodowych, a nawet socjalnych.
Zaburzenia ze spektrum autyzmu obejmują zaburzenia neurorozwojowe mające swój początek we wczesnym dzieciństwie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaburzenia te obserwuje się u 1 na 160 osób, choć nowsze dane mówią o znacznie częstszym ich występowaniu. Pierwsze objawy ASD często pojawiają się już w pierwszych sześciu miesiącach życia dziecka, zwykle nasilając się z czasem (choć wrażenie nasilania się może wynikać ze spowolnienia lub zatrzymania rozwoju umiejętności komunikacji i mowy w porównaniu do innych dzieci).
Wachlarz zachowań występujących dzieci z ASD obejmuje wiele różnych i specyficznych dla danego dziecka sposobów interakcji (lub ich braku). Jedne zachowania mogą być bardzo mocno nasilone, inne – słabo zaznaczone lub nieobecne. Należy pamiętać, że nie jest koniecznym występowanie wszystkich niżej wymienionych zachowań.
Charakterystyczne dla dzieci z ASD są zaburzenia w zakresie:
- zainteresowań – dzieci zamykają się w “swoim świecie”, nie domagają się popularnych lub typowych zabawek, a za to mogą mogą godzinami bawić się lub obserwować jedną zabawkę lub rzecz (np. wozy strażackie, specyficzne programy telewizyjne, liście) oraz ciągle o nich opowiadać.
- zachowań – osoby z ASD cechuje sztywność zachowania, która objawia się wystąpieniem oporu dziecka w momencie zaburzenia ustalonego lub zastanego przez nie porządku. Problemem może być zmiana kolejności wykonywanych czynności, np. podczas mycia się, zmiana trasy dojazdowej do przedszkola/szkoły czy naruszenie ustalonego porządku dnia. Częsta u osób z ASD jest powtarzalność zachowań takich jak układanie przedmiotów jeden na drugim lub w linii.
- relacji międzyludzkich i komunikacji społecznej – zaburzeniu ulega rozwój mowy (który zazwyczaj jest pierwszym zauważalnym przez otoczenie objawem ASD). Dziecko może nauczyć się sylab i pierwszych słów, po czym po kilku miesiącach zapomina tego, czego się nauczyło. Często pojawia się język własny, używany do zabawy, jednak niemożliwa jest za jego pomocą komunikacja z rówieśnikami. Możliwe jest również niewykształcenie mowy. Dzieci, które wykształciły mowę mogą wygłaszać z pamięci w różnych nieodpowiednich momentach zdania zasłyszane w bajkach lub reklamach. Zaburzone jest również rozumienie przenośni i zwrotów niedosłownych. Dzieci z ASD często nie reagują uśmiechem na twarze bliskich i sporadycznie nawiązują z nimi kontakt wzrokowy (błądzą wzrokiem, mają “pusty wzrok”).
Wysoko funkcjonujące osoby z ASD mogą zdawać sobie sprawę z tych trudności i jednocześnie próbować budować relacje i przyjaźnie, jednak ich zachowanie często jest odbierane przez rówieśników za dziwaczne i specyficzne, co może prowadzić do poczucia opuszczenia i alienacji.
Istnieje kilkanaście objawów, zwanych „czerwonymi flagami” – tj. objawami, których wystąpienie u dziecka wymaga szybkiego wyjaśnienia przyczyny ich występowania. Są to:
- dziecko nie uśmiecha się do ludzi w 6 m.ż.
- nie reaguje na swoje imię w 12 m.ż.
- nie wskazuje ani nie używa gestów w 12 m.ż.
- nie wypowiada pojedynczych słów w 16 m.ż.
- nie wypowiada dwuwyrazowych fraz w 24 m.ż.
- powtarza słowa lub frazy (echolalia)
- mówi w specyficzny „płaski” sposób (nie intonuje)
- unika kontaktu wzrokowego
- woli bawić się w samotności
- nie dzieli zainteresowań z innymi
- nie udaje podczas zabaw (np. karmienia lalek)
- układa zabawki w linię
- bawi się zawsze w ten sam sposób
- skupia się na częściach zabawki (np. kółkach)
- staje się smutne, złe i drażliwe przez minimalne zmiany w otoczeniu
- musi utrzymywać codzienną rutynę (np. kolejność czynności przed spaniem)
- jest agresywne wobec innych i siebie
- nie boi się lub boi się bardziej niż przeciętne dziecko
- wykazuje nietypowe reakcje na dźwięki, zapachy, odczucia i wygląd (np. hałasy)
- mimika dziecka jest uboga
- unika lub opiera się przed fizycznym kontaktem
- traci jakiekolwiek umiejętności nabyte wcześniej
Diagnozę ASD u dziecka stawia się przede wszystkim na podstawie obserwacji zachowań dziecka przez doświadczonych psychiatrów i psychologów.
Niestety, zaburzenie to jest stosunkowo późno diagnozowane. Początkowe problemy z mową, motoryką małą lub zachowaniami społecznymi są bagatelizowane przez pediatrów, lekarzy rodzinnych, logopedów, ale także i psychologów. Choć diagnoza powinna być stawiana około 3 roku życia, badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych dowodzą, że średni wiek rozpoznania zaburzenia to 5 lat, a czas w którym od momentu wystąpienia pierwszych obaw u rodziców do postawienia diagnozy ASD wynosi około 3 lat. Prawdopodobnie w Polsce postawienie diagnozy trwa jeszcze dłużej, co stanowi sytuację bardzo niekorzystną dla dzieci z ASD.
Im wcześniej zostanie postawiona końcowa diagnoza występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu, tym szybciej można rozpocząć terapię oraz rehabilitację dziecka, która jest niezbędna do uzyskania poprawy w zakresie występujących deficytów. Istnieją mocne dowody, że im młodszy wiek dziecka, tym można uzyskać lepsze efekty terapii. W związku z tym, że układ nerwowy dziecka w najmłodszym wieku jest bardziej podatny na stymulację, to właśnie wczesna terapia zwiększa szanse dziecka na pójście do szkoły i prawidłowy rozwój społeczny, a w dalszych latach – znalezienie pracy.
Dlatego, Drogi Rodzicu, jeśli podejrzewasz, że Twoje dziecko ma trudności w opisanych obszarach, zgłoś się do poradni psychologiczno-pedagogicznej, psychologa lub psychiatry dziecięcego. Wczesna diagnoza może w znacznym stopniu poprawić życie dziecka z ASD i jego rodziny. Darmowe badania przesiewowe dla najmniejszych dzieci w kierunku ASD można wykonać na stronie projektu www.spojrzecwoczy.pl, z którym nasze Centrum Pomocy Psychologicznej współpracuje. Zapraszamy również do konsultacji z naszymi psychologami, którzy rozwieją Państwa wątpliwości i odpowiedzą na wszelkie pytania.