Dane statystyczne dla wybranych krajów wskazują, że na zaburzenie lękowe z napadami paniki cierpi średnio ok. 2% populacji krajowej. Zdecydowanie więcej osób doświadcza napadów paniki bez diagnozy zaburzenia lękowego (13,2% w danej populacji), co oznacza, że doświadczanie epizodów lękowych jest dość powszechnym zjawiskiem. W poniższym artykule postaram się nakreślić ten temat bardziej szczegółowo.
Czym jest panika?
Zanim przejdziemy do szczegółowego omawiania zaburzenia panicznego, początkowo zatrzymajmy się przy definicji pojedynczego napadu paniki. Z oficjalnych źródeł wiadomo, że napad paniki trwa od 5 do 20 minut, w trakcie którego doświadcza się nagłego oraz intensywnego poczucia dyskomfortu na płaszczyźnie emocjonalnej, fizycznej i poznawczej. Samo zdarzenie trwa zatem stosunkowo krótko (wbrew subiektywnemu wrażeniu) i pojawia się raczej niespodziewanie.
Napad paniki może pojawić się w okresie utrzymującego się napięcia, wynikającego np. z trudności zdrowotnych. Mogą też one występować w przebiegu różnych zaburzeń lękowych. Czasami trudno sprecyzować, co właściwie wywołało epizod lękowy, bo nastąpiło to wskutek działania czynników, które zwyczajnie trudno uchwycić. Najczęściej jednak nawracające epizody lękowe wynikają właśnie z obawy przed ponownym doświadczeniem ataku paniki. Nie wszyscy są tak samo narażeni na Z perspektywy różnic indywidualnych należałoby jednak pamiętać, że niektóre osoby wystawione na bodźce stresogenne nie doświadczą napadu paniki, inne natomiast będą bardziej podatne na wystąpienie reakcji lękowej (nawet jeśli będą narażone na mniejszy stres).
Przybliżając dokładniej objawy związane z napadem paniki, należy wyróżnić symptomy pochodzące z ciała, symptomy emocjonalne, a także myśli i zachowania towarzyszące zdarzeniu. Do objawów fizjologicznych (tzw. doznań z ciała) należą m.in.: nadmierna potliwość, uczucie duszności, drętwienia, przyspieszony rytm serca, ból/niepokój w klatce piersiowej, nudności, oszołomienie, zawroty głowy, dreszcze, poczucie nierealności (derealizacja) i oddzielenia się od siebie (depersonalizacja). Do objawów emocjonalnych zaliczymy strach i lęk, np. przed utratą panowania nad sobą lub doświadczeniem spodziewanego niebezpieczeństwa. Z perspektywy poznawczej możemy zauważyć typowe myśli dla napadu paniki, najczęściej zapowiadające nadchodzącą katastrofę, np.: “mam zawał”, “zemdleję”, “uduszę się”, “stracę nad sobą kontrolę”, “zwariuję”. Możemy więc wyróżnić pewne tendencyjności w myśleniu, zwane inaczej zniekształceniami poznawczymi. Charakterystycznym zniekształceniem będzie właśnie katastrofizacja, czyli przewidywanie najgorszego scenariusza wydarzeń lub też wybiórcza uwaga, czyli skupienie się głównie na niepokojących objawach z ciała. Napad paniki może skutkować zachowaniem, które najczęściej ma na celu ucieczkę z zagrażającej sytuacji (np. powrót do domu) lub unikanie (np. pozostanie w domu i zrezygnowanie z dodatkowych aktywności). Może też wyzwalać tzw. zachowania zabezpieczające, które “chronią” przed możliwym skutkiem napadu, np. otwieranie okna w przypadku odczuwanych duszności lub podpieranie się w przypadku spodziewanego omdlenia. Zdarza się również, że osoby doświadczające napadu paniki pojawiają się na Szpitalnym Oddziale Ratunkowym ze względu na niepokojące ich symptomy fizjologiczne.
Na tym etapie warto zadać sobie następujące pytanie – skąd właściwie biorą się napady paniki? Omawiając zaburzenia lękowe i napady paniki mamy do czynienia z dominującą emocją, czyli oczywiście z lękiem. To, czego doświadcza nasze ciało w lęku, to naturalna reakcja organizmu w odpowiedzi na zagrożenie. Obserwujemy wtedy zmiany fizjologiczne, np. szybkie bicie serca lub napięcie mięśniowe, ponieważ w rozumieniu biologicznym nasz organizm przygotowuje się do walki lub do ucieczki, aby zapewnić nam przetrwanie. Wydaje się więc, że lęk jest bardzo ważną emocją i w rzeczywistości tak właśnie jest! Ataki paniki stwarzają znaczny dyskomfort, jednak nie trwają wiecznie i realnie nie powodują żadnej szkody – są po prostu częścią procesu odpowiadającego za nasze przetrwanie. Lęk zaczynamy nazywać dysfunkcjonalnym dopiero w sytuacji, gdy trwa długo, jest intensywny, pojawia się w odpowiedzi na bodziec, który nie stanowi realnego zagrożenia oraz w konsekwencji zaczyna utrudniać nam codzienne funkcjonowanie. Krótko mówiąc, jeśli zaczynamy reagować lękowo na niebezpieczeństwo, którego obiektywnie nie ma, a nasze życie powoli ulega dezorganizacji ze względu na doświadczanie epizodów lękowych – to jest to dla nas sygnał ostrzegawczy, którego nie należy bagatelizować w trosce o swoje zdrowie psychiczne.
Napady paniki stwarzają ryzyko powstania błędnego koła, czyli pewnej powtarzalności zdarzeń, która następnie zapowiada cykl kolejnych napadów. To właśnie mechanizm błędnego koła przyczynia się do doświadczania nawracających napadów paniki, a także do podtrzymywania zespołu objawów charakterystycznych w diagnozowaniu zaburzenia panicznego. Diagnosta rozpoznaje zaburzenie paniczne na podstawie kryteriów diagnostycznych. Amerykańska klasyfikacja zaburzeń psychicznych (DSM-V) proponuje następujące kryteria: doświadczanie nawracających i niespodziewanych napadów paniki, obecność przynajmniej kilku (czterech) uciążliwych objawów fizjologicznych, stały niepokój o pojawienie się napadu i jego konsekwencji, a także stosowanie zachowań zabezpieczających/unikania. Zatem uważny czytelnik pewnie zauważy, że w kryteriach wyróżniono objawy fizjologiczne, emocje, a także zmiany w zachowaniu omówione na początku niniejszego artykułu.
W tabelce poniżej wyróżniono obszary, które nakręcają błędne koło, a także zaproponowano przykładowy wpis w tabelce.
| Sytuacja | Spostrzegane zagrożenie | Emocje | Objawy fizjologiczne | Błędna interpretacja (myśli) | Zachowania |
| płytki oddech | „co, jeśli zabraknie mi powietrza?” | lęk | uczucie duszności, zawroty głowy, derealizacja | „duszę się!” | otwieranie okna, głębokie oddychanie |
Kolumna “Zachowania” wydaje się być kolumną zamykającą cykl postępujących po sobie objawów. Nic bardziej mylnego! Głębokie oddychanie tylko powierzchownie wydaje się być odpowiednim rozwiązaniem – tak naprawdę stwarza ryzyko hiperwentylacji, tj. dostarczenia większej ilości tlenu niż standardowo, co w efekcie powoduje zawroty głowy (czyli wracamy do kolumny “Objawy fizjologiczne”). Dodatkowo, otwieranie okna może być zachowaniem zabezpieczającym – osoba wykonująca tę czynność może być przekonana, że w ten sposób uchroniła się przed uduszeniem, podczas gdy w rzeczywistości utrwaliła niepożądane zachowanie i porzuciła szansę na przekonanie się, że nic złego by się nie wydarzyło.
Jakie istnieją sprawdzone sposoby na radzenie sobie z napadami paniki? W napadach paniki bardzo ważne są nasze myśli, bo to właśnie one podkręcają błędne koło i fałszywie alarmują nasz organizm, że grozi nam niebezpieczeństwo. Im bardziej myśli krążą wokół domniemanej katastrofy, tym silniejsze są emocje i tym bardziej intensyfikują się objawy z ciała. Dlatego też warto doceniać rolę psychoedukacji (np. w psychoterapii), która dostarcza rzetelnej wiedzy związanej z charakterystyką danego zaburzenia. W przypadku zaburzenia lękowego z napadami paniki dowiadujemy się, że np. duszność, kołatanie serca, poczucie nierzeczywistości, itp. nie spowodują realnego zagrożenia dla życia – są to typowe reakcje lękowe organizmu, a nie sygnał zbliżającego się omdlenia lub zawału serca. Zwłaszcza, że nie da się zemdleć w sytuacji, gdy akcja serca przyspiesza, a ciśnienie krwi wzrasta! Wydaje się więc, że opanowanie myśli i przejęcie choć częściowej nad nimi kontroli może znacząco zmniejszyć ryzyko pojawienia się napadu paniki. W terapii poznawczo-behawioralnej nierzadko proponuje się prowadzenie zapisu napadów paniki, okoliczności występowania i towarzyszących im myśli, emocji i zachowań. Monitorowanie własnego lęku zwiększa świadomość tego procesu, a w dalszym etapie ułatwia modyfikowanie niepożądanych zachowań i myśli. Warto poznać swoją panikę, zwłaszcza, że jedną z najgorszych cech napadów paniki jest ich nieprzewidywalność. Zatem w sytuacji doświadczania napadów paniki i zaburzenia lękowego rekomenduje się konsultację ze specjalistą – udowodniono wysoką skuteczność leczenia w terapii poznawczo-behawioralnej. W napadach paniki bywają pomocne również różne techniki relaksacyjne, wspomagające rozluźnienie mięśniowe. Doraźnie sprawdzi się też odwrócenie uwagi od objawów związanych z lękiem – tak, aby skutecznie przerwać samonapędzające się koło.
Podsumowując, w napadach paniki można wyróżnić 4 najważniejsze cechy: panikę wywołują określone sytuacje (1), w panice zwykle następuje zaabsorbowanie symptomami fizjologicznymi (2), w celu uchronienia się przed atakiem stosuje się różne strategie zabezpieczające (3), a całość napędzają i podtrzymują myśli katastroficzne (4). Wiadomo jednak, że istnieją skuteczne metody leczenia zaburzenia panicznego, również w przebiegu innych zaburzeń lękowych. W podejściu poznawczym i behawioralnym dobrym początkiem jest stworzenie własnego profilu paniki, co znacząco sprzyja zrozumieniu objawów i stanowi doskonały fundament dla dalszej pracy.
Literatura:
American Psychiatric Association. (2018). Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych (wyd. 5). Edra Urban & Partner.
Clark, D. A., Beck, A. T. (2012). Zaburzenia lękowe. Podręcznik z ćwiczeniami opartymi na terapii poznawczo-behawioralnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
de Jonge, P., Roest, A. M., Lim, C. C. W., Florescu, S. E., Bromet, E. J., Stein, D. J., Harris, M., Nakov, V., Caldas-de-Almeida, J. M., Levinson, D., Al-Hamzawi, A. O., Haro, J. M., Viana, M. C., Borges, G., O’Neill, S., de Girolamo, G., Demyttenaere, K., Gureje, O., Iwata, N., … Scott, K. M. (2016). Cross-national epidemiology of panic disorder and panic attacks in the world mental health surveys. Depression and Anxiety, 33(12), 1155–1177. https://doi.org/https://doi.org/10.1002/da.22572
Muskin, P. R. (2021, czerwiec). What Are Anxiety Disorders? American Psychiatric Association. https://www.psychiatry.org/patients-families/anxiety-disorders/what-are-anxiety-disorders
Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychoterapia poznawczo-behawioralna – praktyka oparta na badaniach empirycznych. Psychiatria w Praktyce Klinicznej, 2(3), 146-155.
Wells, A. (2010). Terapia poznawcza zaburzeń lękowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Westbrook, D., Rouf, K. (2009). Zrozumieć napady paniki. Oxford Cognitive Therapy Centre.